Błękitny fin de siècle zabiera nas w niezwykłą podróż, opisując fenomen koloru niebieskiego w kulturze młodopolskiej. Przenosi błękitną atmosferę przełomu wieków XIX i XX z Francji do Polski, ukazując funkcjonowanie błękitu w wybranych przestrzeniach życia i sztuki. Historia znaczenia koloru i jego użycia jest pretekstem do przyjrzenia się wybranym dziełom Gabrieli Zapolskiej, Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Stanisława Wyspiańskiego, w których twórczości błękit zaznaczył się wyraźnie.
Autorka zwraca szczególną uwagę na kobiety uwikłane w rozmaite relacje międzyludzkie, których kontekstem kulturowym jest panująca moda oraz estetyka przedmiotów użytkowych. Nie brakuje też odniesień do znanych europejskich projektantów czy takich symboli luksusu, jak warszawski Dom Mody Bogusław Herse. Elegancja, erotyzm, sztuka i literatura łączą się w tej monografii w barwną mozaikę. To spotkanie z ludźmi, którzy w błękicie odnajdywali inspirację, wyraz artystyczny i manifest swojej epoki. Opowieść o świecie, który – wydaje się – nie mógł bez błękitu istnieć.
W książce zamieszczono blisko sto ilustracji prezentujących wykorzystanie koloru niebieskiego w sztuce i literaturze na przełomie wieków. Ponadto, znalazły się w niej słownik francuskich nazw pigmentów i ich odcieni, terminów związanych z modą oraz wyjaśnienia symbolicznego znaczenia kwiatów. Na wewnętrznej stronie obwoluty czytelnik odkryje wzornik kolorów pokazujący różnice między błękitem kwiatu cykorii, błękitem upierzenia jaskółki, błękitem królewskim, mórz południowych i kilkudziesięcioma innymi.
W recenzjach czytamy:
Błękitny fin de siècle autorstwa […] Justyny Bajdy jest książką arcyciekawie pomyślaną, świetnie napisaną i bardzo sugestywną. Idea, by prześledzić estetyczne, a wraz z nimi artystyczne tendencje dziewiętnastego wieku, dzięki prześledzeniu kariery błękitu w kulturze, okazała się bardzo owocna. […] Swoje oryginalne i odkrywcze obserwacje Justyna Bajda prowadzi w duchu korespondencji sztuk towarzyszącym jej poprzednim przedsięwzięciom badawczym, utrwalonym w cenionych rozprawach Poezja a sztuki piękne. O świadomości estetycznej i wyobraźni plastycznej Kazimierza Przerwy-Tetmajera (2003) i Poeci — to są słów malarze… Typy relacji między słowem a obrazem w książkach poetyckich okresu Młodej Polski (2010). Tym razem jednak autorka zgodnie ze swoim podwójnym wykształceniem porusza się z nadzwyczajną biegłością po obszarach historii literatury, do polonistycznych dołączając tutaj kompetencje romanistyczne, i historii sztuki, poszerzając spektrum o historię mody i historię wystroju wnętrz. – prof. dr hab. Radosław Okulicza-Kozaryn
Lektura książki Błękitny fin de siècle była tym bardziej dla mnie satysfakcjonująca, że przyszło nam obecnie pracować w czasie kryzysu badań literaturoznawczych. Nie tylko w Polsce, także na świecie. Powstał nawet stosowny termin psychologiczny mający opisać naszą badawczą frustrację […]: melancholia profesorska. Otóż, jak się wydaje, książka Justyny Bajdy wskazuje drogę, którą możemy z owocnymi skutkami naukowymi podążać. Literatura jest tu traktowana jako jedno ze świadectw swojego czasu, rozwoju kultury czy szerzej — cywilizacji. Na równi z publicystyką, intymistyką, archiwaliami. […] Solidny warsztat literaturoznawczy badaczki […] pozwala na umiejętne czytanie literatury, rozpoznawanie jej artystycznych konwencji, narracyjnych mistyfikacji, fikcyjnych oszustw. – prof. dr hab. Dariusz Trześniowski
The Blue Fin de Siècle
Summary
Although the international literature on colours as studied by and in the humanities is vast, the theme is still relatively underexamined in Polish literary research. The latter tends to rehash the inter-semiotic approach and address colours through the lens of the correspondence of arts, revisiting the Horatian topos of ut pictura poesis. On this take, colourfulness is construed as the vividness of depiction and a linguistic equivalent of the names of pigments—paints used in producing a picture. Besides, scholars investigate ekphrases, analyse phenomena in terms of physiology and examine the psychological impact of varioushues. The literary colour is sometimes scrutinised in relation to selected elements of spiritual culture (symbolism, myths, mores), but it is rarely considered in conjunction with an epoch’s preferred colour palette for material products.
The Blue Fin de Siècle explores the colour blue in both spheres of Polish modernist culture (referred to as Young Poland in Polish cultural history) and retraces the entwinings of its presence in selected spaces of life and its textual manifestations. Amply underpinned by relevant theories, the introduction illuminates chromatic preferences in certain domains of material culture. The first part surveys a range of settings stamped by the relevance of colour at the turn of the 19th century: fashion, interior design and floriography guides. The following parts discuss the writings of three Polish modernist authors who, in their own ways, were attached to and extensively relied on colour blue in their work. Labelled as the ‘Polish Zola,’ Gabriela Zapolska, a scandalous debunker of her epoch’s many taboos, was an aesthete who took meticulous care of her image. Her reports from Paris abound with superb insights into customs and morals, as well as art and fashion. She transposed her sartorial preferences onto her novels and dramas, where tints of blue are particularly foregrounded. Blue was also one of the three favourite colours of Kazimierz Przerwa-Tetmajer, so much so that he came to be called a ‘blue-volume’ poet. He filled his stanzas with ‘blue musings,’ glimmering waters and faraway cerulean skies. Likewise, blue was central to the life, art and writings of Stanisław Wyspiański. Without going into his paintings and drawings, the book focuses on his letters to friends, where blue recurs as the colour of Swiss lakes and French stained-glass windows, on his dramas, where blue opulently seeps in and on his famous ‘sapphire studio’ in Krowoderska Street in Cracow, whose interior was entirely filled with blue, claimed by Wyspiański as his ‘own’ colour until the end of his life.
La Fin de siècle bleue
Résumé
S’il existe dans le monde de nombreux ouvrages consacrés à la question de la couleur considérée du point de vue des sciences humaines, ce thème est encore relativement peu abordé dans les études littéraires polonaises. Ce sont l’approche intersémiotique et l’optique de la correspondance des arts renvoyant au topos ut pictura poesis d’Horace qui reviennent le plus souvent. La couleur y est envisagée comme un élément déterminant de la plasticité de la description, un équivalent linguistique des noms de pigments et de peintures utilisés lors de la
création d’un tableau. Les chercheurs s’intéressent également à l’ekphrasis, à l’analyse du phénomène dans une approche physiologique et à l’effet psychologique des couleurs. En littérature, la couleur est parfois rattachée des éléments choisis de la sphère culturelle spirituelle (symbolisme, mythes, coutumes), mais il est rarement fait mention de sa dépendance d’une palette de couleurs privilégiée à une certaine époque pour décrire les objets matériels.
Błękitny fin de siècle… traite du phénomène de la couleur bleue dans ces deux domaines de la culture de la Jeune Pologne. Le livre montre les relations entre le fonctionnement du bleu dans des espaces de vie choisis
et dans les œuvres littéraires de l’époque. L’introduction théorique présente, en s’appuyant sur l’abondante littérature du sujet, le phénomène des préférences en matière de couleur dans différents domaines de la culture matérielle. La première partie rappelle au lecteur certains domaines dans lesquels la couleur occupait une place significative au tournant du siècle : la mode, la décoration d’intérieur, les guides du langage des fleurs. Les parties suivantes sont consacrées aux œuvres de trois écrivains Jeune Pologne dans lesquelles le bleu est significativement et nettement présent, quoique d’une manière chaque fois différente. Gabriela Zapolska, souvent surnommée la « Zola polonaise », auteur à scandale qui dénonçait de nombreux tabous de l’époque, était aussi une esthète qui soignait son image dans les moindres détails. Ses reportages parisiens fournissent des informations perspicaces dans le domaine des mœurs, mais aussi dans celui du monde de l’art et de la mode. Ses goûts vestimentaires, qui mettent particulièrement en valeur les tons bleus, se retrouvent dans ses romans et son théâtre. Le bleu était l’une des trois couleurs préférées de Kazimierz Przerwa-Tetmajer, que l’on disait
même « auteur de petits volumes bleus ». Les strophes de ce poète sont pleines de « rêveries bleues », d’eaux miroitantes, de lointaines sphères célestes. Le bleu a également occupé une place de choix dans la vie et les œuvres visuelles (dont ce livre ne traite pas) et littéraires de Stanisław Wyspiański. Dans ses lettres à ses amis, cette couleur revient dans la couleur des lacs suisses et des vitraux français ; elle trouve également écho dans ses pièces de théâtre et, finalement, envahit l’intérieur de son célèbre « studio saphir » de la rue Krowoderska à Cracovie, où elle restera « la » couleur de l’artiste jusqu’à la fin de sa vie.
